سنگ های تزئینی و نمای ایران از گذشته تاکنون

تولید و مصرف سنگ ترئینی و نما ( Decorative stonesیا Dimensional stones) در ایران دارای تاریخچه ای طولانی است. استفاده از این سنگ ها در هزاره های نخست شکل گیری تمدن در سرزمین ایران، چه بعنوان سنگ های ساختمانی و چه سنگ های تزئینی داخل بناها مرسوم بوده است. آثار بجامانده از مصرف چنین سنگ هایی در تخت جمشید، پاسارگاد، تخت سلیمان و بسیاری از بناهای ساسانی و بناهای اسلامی تا امروز در سراسر سرزمین ایران پراکنده است.

اشیاء زینتی ساخته شده از انواع سنگ های مرمر، مرمریت، اونیکس و غیره، اعم از ظروف و زینت آلات زنانه، در موزه های ایران و دیگر نقاط جهان وجود دارد. تزئینات داخل بناهای تاریخی نیز که بعضا سالم از زیرخاک درآمده اند نشان از استفاده سنگ های مذکور در تزئینات داخل ساختمان دارد. اکتشاف، استخراج، حمل، برش، ساب و مصرف سنگ های تزئینی و نما که در طول زمان به روش سنتی در ایران جریان داشته در دهه های اخیر تحولی اساسی یافته است. نمود اصلی و اساسی این تحول، به کارگیری روش غربی در این صنعت معدنی است که تغییرات کیفی و کمی کلی در تولید و مصرف این گروه از ذخائر معدنی را به همراه داشته است.

صنعت سنگ حرفه ای مهم در عصر معاصر

تنوع سنگ های تزئینی اعم از رسوبی، دگرگونه و آذرین نفوذی و خروجی از یک سو و تنوع روشهای استخراج و تولیدکوب و برش و ساب و تیشه ای کردن از سوی دیگر و همچنین افزایش بسیار شدید مصرف آن در ساخت و سازهای کشور در عهد معاصر باعث شده که این صنعت بصورت یک حرفه مهم در اقتصاد ایران درآید. روش های استخراج بدون آتشباری و به کارگیری وسیع ماشین های سخت بر دو تحول بزرگ اخیر در صنعت سنگ ایران است و هر کدام به نوبه خود توانسته تولید و مصرف کیفی و کمی سنگ های تزئینی و نما را توسعه دهد.

سرزمین ایران بدلیل تنوع رخدادهای زمین شناسی و عریان بودن نسبی سنگ های مختلف به دلیل پوشش ناچیز جنگلی و خاک ها، از نظر طبیعی دارای پتانسیل بالایی از انواع سنگ های تزئینی و نما، از جمله سنگ های نرم بر و سخت بر است. این فراوانی و تنوع اجازه می دهد که ایران بتواند در بازار داخلی و جهانی جایگاه مهمی را کسب کند. موقعیت جغرافیایی ایران از نظر بدست آوردن بازارهای خارج نیز بسیار خوبست.

زیرا کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، به مناسبت اینکه رخنمون های زمین شناسی محدودی دارند و کشورهای اروپایی و خاور دور، به دلیل مسائل زیست محیطی، امکانات کمتری برای گسترش معدنکاری و صنایع سنگین ازجمله صنعت سنگ را دارند و بالاخره بدلیل گرانی انرژی و کار، مزیت نسبی ایران برای توسعه این صنعت را ندارند. لذا ایران می تواند با بالا بردن تولید و بخصوص با بالا بردن کیفیت تولید و همچنین ایجاد صنایع پائین دستی سنگ های تزئینی و نما بازار بهتری را برای صادرات ایجاد کند.

تقسیم بندی انواع سنگ های تزئینی و نما

آنچه بعنوان سنگ های تزئینی و نما در ایران شهرت یافته از دیدگاه های مختلفه دسته بندی شده است. بعضی از این دسته بندی ها توسط معدنکاران و دارندگان کارخانه های سنگ بری و تولیدکنندگان و فروشندگان و مصرف کنندگان آنها ابداع شده است. در کلی ترین دسته بندی، کلیه سنگ های تزئینی و نما، بر حسب مقاومت آنها در برش به دو دسته نرم بر و سخت بر تقسیم شده اند که براساس سختی آنها که نوع اره برش را تعیین می کند صورت گرفته است.

در دسته بندی دیگری که کمی متنوع تر است سنگ ها در بازار تولید و مصرف به گرانیت از یک سو و انوع سنگ های مرمریت، تراورتن، چینی و غیره از سوی دیگر تقسیم شده اند. در این دسته بندی «گرانیت» الزاما در معنی «سنگ شناختی» و علمی خود بکار نمی رود. بلکه اصطلاحی است که انواع سنگ های اًذرین، اعم از نفوذی و خروجی و یا طیف کاملی از اسیدی تا اولترابازیک (فوق قلیایی) را می پوشاند. سنگ های غیر «گرانیت» که از نظر سنگ شناختی در گروه های رسوبی و یا دگرگونه قرار می گیرند در عرف معدنکاران دارای نامهای متعددی ازجمله تراورتن، مرمریت، چینی، کریستال و بسیاری نام های دیگر می باشد.

گفتنی است که چه سنگ های معروف به گرانیت و چه دیگر سنگ ها بر حسب رنگ، سختی، بافت، منطقه جغرافیایی و حتی موقعیت چینه شناختی آنها در بازار تولید و مصرف دارای نام های بسیاری هستند که جمع آوری، ثبت و دسته بندی آنها، خودکاری پژوهشی را می طلبد.

نام هایی که بر حسب رنگ بر سنگ ها می نهند

برای مثال از نام هایی که بر اساس رنگ بر انواع سنگ ها نهاده شده، می شود گرانیت سبز کاهویی، تراورتن لیموئی و یا گردوئی، مرمریت قرمز و غیره را نام برد. از نظر موقعیت جغرافیایی محل تولید سنگ نیز نام های مرمریت لای بید، مرمریت سمیرم، گرانیت شاه کوه، چینی نیریز، چینی ازنا و غیره بر انواع سنگ ها نهاده شده است.

البته از نظر زمین شناختی، سنگ شناختی و طبیعی و کاربری آنها در نما و تزئینات داخلی بناها کمتر به دسته بندی سنگ های تزئینی و نمای ایران اقدام شده است. در این مورد نیز شایسته است که اقدام پژوهشی صورت گیرد.

موقعیت جغرافیایی سنگ های تزئینی و نمای ایران

سنگ های تزئینی و نما اعم از سنگ های رسوبی، آذرین و دگرگونی در سراسر سرزمین ایران و در افق های مختلفه استراتیگرافی، از کامبرین تا عهد حاضر پراکنده اند. لیکن این سنگ ها، چه از دیدگاه گسترش جغرافیایی و چه گسترش افق ها در طول زمان تاریخ تکامل پوسته ایران زمین دارای نظم و قانونمندی طبیعی و متالوژنی خود می باشند. لذا اگر درباره این قانونمندی بررسی کنیم و آن را به دقت دریابیم می توانیم ذخایر بهتر و بیشتری را با ردیابی قانونمند آن ها کشف و معرفی کنیم. مثلا سنگ های تراورتن، در دوران چهارم زمین شناسی و در عهد حاضر تشکیل شده و نیز درحال تشکیل هستند.

از نظر جغرافیایی نیز پراکندگی عمده سنگ های تراورتن روی یک محور شمال غرب، جنوب شرق از شمال غربی تا جنوب شرقی ایران، یعنی از ماکو و آرارات تا شرق خاش در بلوچستان می باشد. عمده سنگ های چینی و کریستال ایران نیز از نظر زمانی مربوط به پالئوزوئیک بالا و تریاس می باشند و گسترش عمده آن ها روی یک محور، از سنندج تا سیرجان، قرار می گیرد. این دو مورد را برای مثال ذکر کردم که منظورم را از اهمیت بررسی گسترش قانونمند زمانی- مکانی انواع ذخایر و پتانسیل سنگ های تزئینی و نمای ایران بیان کنم.

لیکن این کار، با دقت و ممارست کافی صورت نگرفته و لازم است که انجام شود. البته پژوهش مقدماتی در این زمینه در سال ۱۳۶۷ به همت وزارت معادن و فلزات وقت و «شورای هماهنگی سنگ های تزئینی و نما» صورت گرفت که می تواند به عنوان الگو و نمونه ای برای اجرای چنین بررسی درنظر گرفته شود.

معادن ایران

معادن ایران شامل مرمریت، مرمر چشمه ای (اونیکس)، تراورتن، سنگ آهک، گرانیت، گابرو، دیوریت و سرپانتیت می باشند. بعضی از معادن مرمریت از دولومیت و گروه بیشتری از سنگ آهک هستند. گسترش معادن بر روی نقشه ایران، روندهای کاملا مشخصی را نشان می دهند. مقایسه ای میان جنس سنگ ها، جنس مجموعه در برگیرنده آن ها و سن تشکیل سنگ ها نشان می دهد که روندهای گسترش جغرافیایی از همزادی و همخوانی زمانی و ژنتیک سنگ ها نیز حکایت می کند.

واضح ترین و طولانی ترین روند، مربوط به گسترش معادن تراورتن و مرمر چشمه ای (اونیکس) است که در طول یک نوار شمال غرب- جنوب شرقی سراسری ایران، از گوشه شمال غرب کشور تا مرز پاکستان کشیده شده است. این نوار را، به جهت گسترش آتشفشان ها و چشمه های آبگرم و خطوط تکتونیکی فعال جوان (پلیوسن تا زمان حاضر) به نام «نوار داغ تراورتن پلیو- کواترنر سراسری ایران» می نامیم.

بسیاری از دیگر ذخایر معدنی ایران، از جمله انرژی درون گرمایی، ذخایر مس پرفیری ناحیه های کرمان و اهر و بعضی از املاح نیز در ارتباط ژنتیک با این نوار داغ هستند. روند مشخص دیگر، روند مرمریت آهکی- دولومیتی سنندج- سیرجان است که طبقات مرمر آهکی و یا دولومیتی و در اصطلاح بازار، به چینی، کریستال و مرمریت معروف اند، در یک مجموعه دگرگونی- ولکانیکی بصورت میان لایه ای، همراه با شیست سبز، آمفیبولیت، گدازه های اولترابازیک و محصولات پیروکلاستیکی مربوط به ولکانیزم بازیک و اولترابازیک، در یک مجموعه افیولیتی قرار گرفته اند.

در این نوار، ارزنده-ترین ذخایر شناخته شده مرمریت، کریستال و چینی ایران، چه از نظر ذخیره و چه از نظر کیفیت، قرار می گیرند.

نحوه تشکیل مرمریت در سنندج سیرجان

در مورد نحوه تشکیل مرمریت و چینی و کریستال در محور سنندج- سیرجان باید گفت که تأمین ین های Ca++ ,Mg++ و دیگر مواد تشکیل دهنده مرمریت و دیگر سنگ های در برگیرنده، از منشا فعالیت ماگمائی افیولیتی، شامل طیف کامل ولکانیزم زیردریائی از اولترابازیک و بازیک تا اسیدی تامین شده است و شدت کریستالین بودن انواع سنگ های مرمریت، عمدتا مربوط به درجه خلوص لجن کربناتی در موقع رسوب از آب دریا و تحولات و کریستالیزاسیون دیاژنتیکی است و پدیده متامورفیزم، الزاما، سبب کریستالیزاسیون، در اکثر موارد، نشده است. نحوه تشکیل مرمریت در مجموعه آمیزه رنگین نیز مشابه نحوه تشکیل مرمریت نوار سنندج- سیرجان است.

بررسی تنگناها و ارائه پیشنهاد صنعت سنگ در سالهای اخیر توانسته است توان بالقوه خود را برای ایجاد شغل و ثروت نشان دهد. هر چند که بسیاری از فعالیت های استخراج، فرآوری و فروش داخلی و خارجی سنگ ایران توسط بخش خصوصی و بدون حمایت برنامه ریزی شده دولت صورت گرفته لیکن بازار سنگ ایران در سه دهه اخیر، بتدریج رونق داخلی و خارجی روزافزونی داشته است. کیفیت بعضی از سنگ های ایران در بازار جهانی، اگر بی رقیب نباشد کم رقیب است. تراورتن قرمز و لیموئی و انواع گرانیت سبز و یا مرمر (اونیکس) ایران خواهان فراوانی در سراسر جهان دارد.

مسائل فرآوری سنگ ها

در فرآوری انواع سنگ ها مسائل متعددی داریم. نه تکنیک، نه دقت و ظرافت و نه هنر در برش و ساب سنگ های تزئینی و نما در حدی که مطلوب باشد و ارزش افزوده را بالا ببرد و از اتلاف سنگ خام و انرژی و نیروی کار انسانی جلوگیری کند وجود ندارد. سنگ ایران از نظر طبیعی به خوبی و شهرت به بازارهای جهانی، بخصوص به بازار فرآوری ایتالیا، ژاپن، کره و دیگر کشورهای اروپائی و آسیای جنوب شرقی راه یافته است. لیکن محصولات فرآورده شده این سنگ ها، برای پذیرفته شدن در بازار مصرف چنین کشورها و یا کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس جایگاهی شایسته ندارد.

جای بسی تأسف است که بعضی از تولیدات سنگی معادن و کارخانه های سنگ بری ایران، حتی نتوانسته بعضی از سلیقه های داخل کشور را نیز راضی کند، بطوریکه فرآورده های سنگی از ایتالیا، چین و بعضی دیگر از کشورهای اروپایی و آسیایی وارد بازار ایران می شود. تولیدات داخلی حتی قدرت رقابت در قیمت و کیفیت، با این سنگ های وارداتی را نیز ندارد.

با این اوضاع چه باید کرد؟ چرا علیرغم مزیت هایی که گفته شد باز هم نمی توانیم درحد مطلوب در تولید و فرآوری و رونق بازار داخلی و خارجی سنگ موفق باشیم؟ تنگناهایی که در این راه وجود دارد از انواع مختلف است که عمده ترین آن ها را می توان به شرح زیر فهرست نمود:

دلایل ناکامی سنگ تزئینی در بازار داخلی و خارجی

1.  چه بازار داخلی و چه خارجی نیازمند کیفیت مطلوب، تداوم عرضه یکدست محصول مورد نظر خریدار در طول زمان قراردادها، تحویل به موقع کالا در مقصد و بسته بندی مناسب است. در عمل تجربه شده که صادرکنندگان ایرانی، بدلائل مختلف نتوانسته اند رضایت مشتریان را از بابت موارد مذکور بدست آورند.
2.  ما از سنگ های تزئینی و نمای کشورمان، نه از نظر کمیت و نه از نظر تنوع، شناخت درحد مطلوب نداریم. بسیاری از سنگ های آذرین گدازه ای و اولترابازیک و بسیاری از افق های سنگ های رسوبی و دگرگونه هستند که کیفیت آنها از نظر تولید سنگ های تزئینی بررسی نشده و نیازمند تست فرآوری هستند.
3.  نحوه تبلیغ و ارائه اطلاعات در مورد انواع سنگ های خام، نیمه فرآورده و فرآوری شده، علیرغم تشکیل نمایشگاه های سالانه سنگ که خود قابل تقدیر است، هنوز رضایت بخش نیست.
4.  ارتباط سازمان یافته ای بین فعالیت های معدنی- صنعتی سنگ های تزئینی و نما در بخش خصوصی و دولت، به منظور هماهنگی و سیاست گذاری و طراحی آینده این حرفه وجود ندارد.
5.  انجمن سنگ، مجله سنگ، نمایشگاه های سالانه سنگ، سندیکای تولیدکنندگان سنگ، وزارت صنایع و معادن، گمرک ایران، موسسه استاندارد و دیگر موسسات و بنگاه های مرتبط با معدنکاری، فرآوری، بازار داخلی و خارجی و قوانین و مقررات مربوط به سنگ های تزئینی و نما ارتباط سازمان یافته ای با یکدیگر ندارند. موسسات تولیدکننده ماشین آلات استخراج و فرآوری خارجی سنگ و موسسات بین المللی تحقیق و توسعه در امر سنگ های تزئینی و نما با معدنکاران و تولیدکنندگان سنگ داخل ایران، ارتباط کافی ندارند.

تقسیم بندی انواع سنگ­ تزئینی و نما

آنچه بعنوان سنگ­های تزئینی و نما در ایران شهرت یافته از دیدگاه­های مختلفه دسته ­بندی شده­است. بعضی از این دسته­ بندی­ها توسط معدنکاران و دارندگان کارخانه ­های سنگ­بری و تولیدکنندگان و فروشندگان و مصرف کنندگان آنها ابداع شده­است. در کلی­ ترین دسته ­بندی، کلیه سنگ ­های تزئینی و نما، بر حسب مقاومت آنها در برش به دو دسته نرم­بر و سخت­بر تقسیم شده ­اند که براساس سختی آنها که نوع اره برش را تعیین می­کند صورت­ گرفته ­است. در دسته ­بندی دیگری که کمی متنوع­ تر است سنگ ­ها در بازار تولید و مصرف  به گرانیت از یکسو و انوع سنگ ­های مرمریت، تراورتن، چینی و غیره از سوی دیگر تقسیم شده ­اند.

در این دسته ­بندی «گرانیت» الزاما در معنی «سنگ­ شناختی» و علمی خود بکار نمی­رود. بلکه اصطلاحی است که انواع سنگ­های آذرین، اعم از نفوذی و خروجی و یا طیف کاملی از اسیدی تا اولترابازیک (فوق قلیایی) را می­پوشاند. سنگ­ های غیر «گرانیت» که از نظر سنگ ­شناختی در گروه ­های رسوبی و یا دگرگونه قرار می­گیرند در عرف معدن کاران دارای نام های متعددی ازجمله تراورتن، مرمریت، چینی، کریستال و بسیاری نام های دیگر می­باشد.

گفتنی است که چه سنگ های معروف به گرانیت و چه دیگر سنگ­ ها بر حسب رنگ، سختی، بافت، منطقه جغرافیایی و حتی موقعیت چینه ­شناختی آنها در بازار تولید و مصرف دارای نام های بسیاری هستند که جمع ­آوری، ثبت و دسته ­بندی آنها، خودکاری پژوهشی را می­طلبد.

نامگذاری بر اساس رنگ

برای مثال از  نام هایی که بر اساس رنگ بر انواع سنگ­ ها نهاده شده، می­شود گرانیت سبز کاهویی، تراورتن لیموئی و یا گردوئی، مرمریت قرمز و غیره را نام برد. از نظر موقعیت جغرافیایی محل تولید سنگ نیز نام های مرمریت لای بید، مرمریت سمیرم، گرانیت شاه کوه، چینی نیریز، چینی ازنا و غیره بر انواع سنگ ها نهاده ­شده ­است.
البته از نظر زمین­ شناختی، سنگ ­شناختی و طبیعی و کاربری آنها در نما و تزئینات داخلی بناها کمتر به دسته­ بندی سنگ های تزئینی و نمای ایران اقدام شده­ است. در این مورد نیز شایسته است که اقدام پژوهشی صورت گیرد. در این مورد نیز پیشنهادی در پایان این نوشتار ارائه شده است.